महाराष्ट्रातल्या ‘हुनर’बाज महिला उद्योजक

निर्जीव वस्तूंमध्ये जिवंतपणा आणण्याची किमया जर कोणी करू शकत असेल तर तो म्हणजे एक कलाकार!आपल्या कलेच्या परिसस्पर्शाने हा कलाकार कधी एका निर्जीव कागदावर रेखाटलेल्या चित्रालाही बोलतं करतो.. तर कधी मातीतून घडवलेल्या शिल्पालाही आपलंसं करतो..तर कधी एका साध्या दगडातही जीव आणतो…अशाच एकापेक्षा एक सरस किमया, लीलया साकारल्या आहेत आपल्या भारताच्या कानाकोपऱ्यात राहणाऱ्या कलाकारांनी! आणि या कलाकारांची ही कला पाहण्याची संधी जिथे मिळाली, जिथे या कलाकारांचं हुनर बघता आलं, ते ठिकाण म्हणजे ‘हुनर हाट’!

आपल्या देशातल्या या अस्सल कलाकारांची ही हुनर जगासमोर यावी, त्यांच्या कलेला प्रोत्साहन मिळावं आणि त्या माध्यमातून त्यांना बाजारपेठ उपलब्ध व्हावी या उद्देशाने केंद्र सरकारने सुरू केलेले हे एक उत्तम व्यासपीठ!केंद्र सरकारच्या अल्पसंख्याक मंत्रालयाच्या वतीने मुंबईत यंदाचं 40 वं हुनर हाट प्रदर्शन आयोजित करण्यात आलं होतं, या प्रदर्शनाला भेट देण्याची संधी मिळाली आणि भारताच्या कलावैभवाचं प्रतिभावान दर्शन मनाला खोलवर स्पर्शून गेलं.

देशाच्या कानाकोपऱ्यातून आलेल्या या कलाकारांची कला म्हणजे त्यांच्या प्रतिभेचं, मेहनतीचं आणि जिद्दीचं प्रतीकच!अशाच काही कलाकारांशी हितगुज करता आली आणि त्यांच्या वेगवेगळ्या कहाण्या, त्यांच्याबद्दलचा, त्यांच्या कलेबद्दलचा आदर आणखीनच वाढवून गेली.महाराष्ट्रातून सुद्धा विविध भागातून हस्तकला, पाककला संस्कृती जपणारी कलाकार मंडळी हुनर हाट मध्ये आपले स्टॉल्स लावून सहभागी झाले होते. महाराष्ट्रातल्या एकूण स्टॉल्सपैकी निम्म्याहून अधिक स्टॉल्स महिलांचेच आहेत, हे निरीक्षण मनाला एक वेगळाच आनंद देऊन गेलं. या प्रदर्शनाच्या निमित्ताने महाराष्ट्रातील हुनरबाज महिला उद्योजकांचीच भेट झाल्याचं समाधान मिळालं.

शालिनीचा आकर्षक स्टोन आर्टस्टॉल..

सायकॉलॉजी मधून शिक्षण घेतलेली मूळची छत्तीसगडची पण आता महाराष्ट्राची झालेली शालिनी शाहू सध्या बदलापूरला राहते आहे. स्टोन पेंटिंग अर्थात दगडावर केलेले नक्षीकाम, अगदी हुबेहूब खरी वाटणारी कागदापासून बनवलेली फुलं, कागदापासून बनवलेल्या आकर्षक बाहुल्या, पर्यावरण स्नेही पेन स्टँड, फुलदाणी वर केलेलं रेखीव नक्षीकाम असा कलेचा खजिना शालिनीच्या स्टॉलकडे सर्वांचं लक्ष वेधून घेत होता.

लहानपणापासून कलेचं हे बीज तिच्यात होतंच, पण त्याला लग्नांनातर नवऱ्याच्या पाठिंब्याने खऱ्या अर्थाने पालवी फुटली असं म्हणता येईल. कुटुंब, मित्रपरिवार यांना आपल्या या कलेचा खजिना भेटवस्तूच्या रुपात देणं सुरू झालं, आणि हळूहळू त्याचं रूपांतर व्यवसायात झालं. आणि मग अशा प्रदर्शनाच्या माध्यमातून ते लोकांसमोरही येऊ लागलं. लोकांना ते आवडू लागलं, आणि मग या दाम्पत्याने या व्यवसायला आपल्या लेकराप्रमाणे वाढवलं.

हळूहळू सरकारच्या योजनांविषयी माहिती मिळाली आणि हुनर हाटचा दरवाजा तिच्यासाठी खुला झाला. आपल्या कलेने तिने केवळ स्वतःचा व्यवसाय सुरू केला असं नाही तर इतर महिलांनादेखील या निमित्तानं एक रोजगार उपलब्ध करून दिला आहे. पण हा व्यवसाय सुद्धा केवळ उत्पन्नाचं साधन म्हणून नव्हे तर पर्यावरणाचं आपण देणं लागतो, कला ही दुसऱ्या पर्यंत निःशुल्क पोहोचली पाहिजे, आपण नवनवीन गोष्टी शिकल्या पाहिजे, आपल्या कामातून मनाला समाधान मिळाले पाहिजे या भावनांना शालिनीने अर्थार्जनापेक्षा जास्त महत्व दिल्याचं दिसून आलं.
अशी एक समाधानी वृत्तीची कलाकार गेली पाच वर्ष आपल्या या कलेच्या माध्यमातून हा छोटासा व्यवसाय करते आहे. लॉक डाऊन मध्ये जेव्हा कुठेही प्रदर्शने भरवली जात नव्हती त्या काळात तिने आपली ही कला इतरांनाही यूट्यूब च्या माध्यमातून अगदी निशुल्क शिकवली.
दगडांची शोधमोहीम, त्यानंतर त्यावर कलेचा हात फिरवण्यापूर्वी त्यावर होणारे संस्कार आणि नंतर झालेली सुंदर कलाकृती, मनाला निर्मळ आनंद देऊन जाते, अशी प्रांजळ भावना शालिनी व्यक्त करते. पाच दगडांपासून सुरू केलेल्या स्टोन पेंटिंगचा प्रवास आता वर्षाला सुमारे 500 किलो दगडांपर्यंत येऊन पोहचला आहे, जेव्हा या दगडांवर आपल्या कलेचा हात फिरतो तेव्हा जे समाधान मिळतं ते शब्दात सांगताना शालिनी भावूक होऊन जाते. आपल्या कलेची व्याप्ती जास्तीत जास्त वाढवण्याचा तिचा मानस आहे, शालिनी आज 5 ते 10 महिलांना रोजगार देत आहे. हा आकडा तीन अंकी करण्याची तिची ईच्छा आहे.

कादंबरीचास्टॉल– प्लास्टिक चा वापर टाळा..

कादंबरी! हुनर हाट च्या प्रवासातली मला भावलेली दुसरी कहाणी… सरकारने पर्यावरण संरक्षणाच्या उद्देशाने प्लास्टिक बंदीचा निर्णय घेतला आणि पेशाने वकील असलेल्या कादंबरीने सरकारच्या या निर्णयाला आगळा वेगळा पाठिंबा दर्शवला. तिने चक्क कापडी पिशव्यांचा व्यवसाय सुरू केला. कापडाची निवड, त्याची मोठ्या प्रमाणावर खरेदी, कापडी बॅगच्या डिझाइन्स, त्याचे शिवणकाम आणि त्याचे मार्केटिंग असं सगळं सांभाळत कादंबरी सुमारे 10 महिलांना रोजगार देत आहे.

आपल्या या व्यवसायाच्या प्रगतीसाठी गेल्या 3 वर्षापासून कादंबरी ग्राहकांच्या गरजानुरूप नवनवे बदल करत आपल्या व्यवसायाला फुलवत आहे. बाजारहाट करणाऱ्या साध्या कापडी पिशवीपासून लॅपटॉपच्या कापडी बॅगपर्यंत ते फॅशनेबल कापडी पर्स अशा विविध डिझाइनच्या कल्पना साकारत एका यशस्वी महिला उद्योजकाच्या दिशेने आपली वाटचाल करत आहे. स्वतःला सिद्ध करण्याची जिद्द तुमच्यात असेल तर तुम्ही कुठल्याही समस्यांचा सामना करू शकता हे सना खान या आणखी एका हुनरबाज महिला उद्योजिकेने हुनर हाट मध्ये दाखवून दिले. दहावी पर्यंतचं शिक्षण घेऊन सना आपल्या स्ट्रॉ अर्थात विशिष्ट गवतापासून बनवलेल्यामॅटच्या व्यवसायातून आपल्या कुटुंबाची अर्थार्जनाची बाजू समर्थपणे सांभाळत आहे. शिक्षण कमी घेतलेलं असलं तरी नवं नवं शिकण्याची तिची धडपड तिने स्ट्रॉमॅटच्या व्यवसायासाठी केलेल्या संशोधनातून दिसून येते.

आपल्या स्ट्रॉ मॅटच्या उत्पादनासाठी लागणाऱ्या कच्च्या मालासाठी सनाने खूप शोधमोहीम केली. या मॅटला लागणारं गवत जिथे उगवतं त्या तामिळनाडूमधून ती गवताचा कच्चा माल घेत असे, ते गवत कसं उगवतं, कसं टिकतं, याबद्दलची सगळी माहिती तिला ज्ञात आहे हे बघून तिची तिच्या व्यवसायबद्दल असलेली आत्मीयता दिसून येते. याशिवाय स्ट्रॉ मॅट साठी लागणारं कापड ती अहमदाबाद येथून मागवत, आणि स्वतःच्या कारखान्यात त्याचं उत्पादन करत. व्यवसायात सुरुवातीला नुकसान सहन करत तिने या व्यवसायात जमही बसवला, पण अडथळे येतच होते, लॉक डाऊनच्या संकटाने तर सनाचा कारखानाही बंद झाला. पण सनाची जिद्द कायम होती. तिने नेटाने या संकटाचाही सामना केला. कारखाना बंद झाला असला तरी सनाने इतरांकडून हे उत्पादन घेऊन आपला व्यवसाय नेटाने सुरू ठेवला आहे. तिच्या या जिद्दीला सलाम! महाराष्ट्रतली खाद्यसंस्कृतीही या हुनर हाट मध्ये मोठ्या उत्साहाने सहभागी झाली. नंदुरबार, नागपूर, नाशिक इथूनही महिलांचेच खाद्यपदार्थांचे स्टॉल्स प्रदर्शनाला भेट देणाऱ्यांची पोटं आणि मनं तृप्त करत होते.एकूणच, भारताच्या कला संस्कृतीच्या श्रीमंतीचा थाट, अर्थात हुनर हाट, असं म्हटलं तर वावगं ठरणार नाही…!

– सोनल तुपे

(सोनल तुपे ह्या पत्र सूचना कार्यालय, मुंबई येथे माहिती सहाय्यक म्हणून कार्यरत आहेत.)