भारतीय संविधानातील मर्यादा पुरुषोत्तम श्रीराम
प्रा डॉ सुधीर अग्रवाल वर्धा
राम हा प्रत्येक कणात असला तरी प्रभू श्री रामाचे आपल्या भारतीय संविधानाशी विशेष नाते आहे .आज या लेखामध्ये श्री राम आणि भगवान कृष्ण यांच्या चित्रांबद्दल तसेच संविधानाच्या मूळ प्रतीमध्ये बनवलेल्या पौराणिक पात्रांबद्दल चर्चा करणार आहोत. भारतीय राज्यघटनेच्या मूळ प्रतीमध्ये, मुलभूत हक्कांशी संबंधित प्रकरणाच्या सुरुवातीला एक रेखाटन आहे, म्हणजे संविधानाचा भाग ३. हे स्केच मर्यादा पुरुषोत्तम भगवान श्री राम, माता सीता आणि भाऊ लक्ष्मण यांचे आहे. लंकेत रावणाचा पराभव करून प्रभू राम अयोध्येला परतत होते त्यावेळचे हे चित्र असल्याचे सांगितले जाते. पण मूलभूत अधिकारांमध्ये फक्त श्रीरामच का?याचे कारण म्हणजे श्री राम हे भारताच्या सांस्कृतिक, नैतिक आणि राजकीय मूल्यांचे आदर्श आहेत. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व आणि जीवनाचे तत्त्वज्ञान आपल्या घटनात्मक मूल्यांशी सुसंगत आहे. ब्रिटिश राजवटीपासून देश स्वतंत्र झाला आणि भारतीय राज्यघटना अमलात आल्यावर सर्व प्रजेला त्यांचे मूलभूत अधिकार मिळाले. कोणताही भेदभाव न करता समान हक्क. ही परिस्थिती ‘रामराज्य’ स्पष्टपणे दर्शवते. रामराज्यात सर्वांना समान अधिकार होते.
राज्यघटनेचे कलम २१ : जे ‘जीवन आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्य’, म्हणजेच जगण्याच्या अधिकाराविषयी बोलते. या अंतर्गत प्रत्येकाला सन्मानपूर्वक जीवन जगण्याचा तसेच मृत्यूनंतर सन्मानपूर्वक अंत्यसंस्कार करण्याचा अधिकार आहे. लंकेतील रावणाशी झालेल्या युद्धात विजय मिळवल्यानंतर, प्रभू श्रीरामांनी आपल्या शत्रूचा वध केल्यानंतर, त्याचे आदरपूर्वक अंत्यसंस्कार केले.
पण कल्पना करा की आज हे शक्य आहे का? आज परिस्थिती अशी आहे की भारतीय संस्कृती, भारतीय धर्मग्रंथ आणि श्री रामाचे चित्र शालेय अभ्यासक्रमात समाविष्ट केले तर त्याला जातीय रंग दिला जातो. पण आपल्या राज्यघटनेच्या निर्मात्यांनी एकमताने प्रभू राम, अर्जुनाला रणांगणावर उपदेश करणारे श्रीकृष्ण, भगवान बुद्ध आणि आपल्या इतर भारतीय संस्कृतीला संविधानाच्या मूळ प्रतीत स्थान देण्याचे काम केले.ही चित्रे बनवण्याची जबाबदारी त्या काळातील प्रसिद्ध चित्रकार आणि शांती निकेतनशी संबंधित नंदलाल बोस यांना देण्यात आली होती. नंदलाल बोस आणि त्यांच्या शिष्यांनी, २२ चित्रांव्यतिरिक्त, संविधानाच्या पानांच्या कडा देखील डिझाइन केल्या. राज्यघटना तयार करण्यासाठी दोन वर्षे ११ महिने आणि १८दिवस लागले. मात्र, ते लिहायला ६ महिने लागले. २४ जानेवारी १९५०रोजी संविधान सभेच्या २८४ सदस्यांनी संविधानावर स्वाक्षरी केली. मूळ राज्यघटनेवर १०पानांवर सर्व लोकांच्या सह्या आहेत.
जेव्हा आपण रामराज्याची आकांक्षा बाळगतो तेव्हा आपला अर्थ ‘रामराज्य’ असा होतो, ‘रामराज’ नव्हे. रामाचे राज्य म्हणजे लोकांमध्ये सुरक्षित, समृद्ध, प्रगतीशील आणि सकारात्मक राज्याची स्थापना. त्याचप्रमाणे आपल्या राज्यघटनेनेही भारताला व्यक्तीकेंद्रित ‘राज’पुरते मर्यादित ठेवले नाही. त्यापेक्षा राज्यघटनेने ‘लोककेंद्रित’ राज्य स्थापन केले आहे. एक सकारात्मक आणि प्रगतीशील राज्य ज्याची दृष्टी रामाच्या आदर्शांचे प्रतिबिंब आहे. भारताच्या सांस्कृतिक, नैतिक आणि राजकीय मूल्यांचा आदर्श असलेल्या श्री रामाचे व्यक्तिमत्त्व आणि जीवन तत्त्वज्ञान आपल्या घटनात्मक मूल्यांसारखेच आहे, हे मान्य करणे चुकीचे ठरणार नाही..!
– प्रा.डॉ. सुधीर अग्रवाल
वर्धा
९५६१५९४३०६
