भारताची आघाडीची आंतरराष्ट्रीय गुप्तचर संस्था आहे..!
जगभरातील जवळपास सर्वच देश त्यांच्या अंतर्गत आणि बाह्य सुरक्षेसाठी कडक व्यवस्था करत असतात. भारतही यापासून अलिप्त नाही. भारताकडे बाह्य सुरक्षेवर लक्ष ठेवण्यासाठी एक गुप्तचर संस्था देखील आहे, ज्याचे नाव आहे रिसर्च अँड अॅनालिसिस विंग म्हणजेच RAW (R&AW) रॉ ( RAW) ही भारताची आघाडीची आंतरराष्ट्रीय गुप्तचर संस्था आहे. रामेश्वर नाथ काव यांच्या मार्गदर्शनाखाली ही एजन्सी स्थापन करण्यात आली.
रॉ(RAW) च्या निर्मितीचा मुख्य उद्देश काय होता?
संशोधन आणि विश्लेषण विंग ही भारताची बाह्य गुप्तचर संस्था आहे, जी २१ सप्टेंबर १९६८रोजी स्थापन झाली. १९६८ पर्यंत, इंटेलिजन्स ब्युरो (IB) कडे देशाची अंतर्गत आणि बाह्य गुप्तचर माहिती गोळा करण्याची जबाबदारी होती. तथापि, १९६२ च्या भारत-चीन युद्ध आणि १९६५ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धादरम्यान आयबीने गोळा केलेल्या माहितीत मोठी तफावत होती.
या काळात १९६२आणि १९६५ च्या युद्धात चीन आणि पाकिस्तानच्या तयारीचा अंदाज लावण्यात आयबी अपयशी ठरले होते. तथापि, तत्कालीन इंदिरा गांधी सरकारला बाह्य गुप्तचर माहिती गोळा करण्यासाठी एका समर्पित एजन्सीची गरज भासू लागली, त्यानंतर रॉ(RAW) ची स्थापना करण्यात आली.
त्याचे संचालक थेट पंतप्रधानांना अहवाल देतात. रॉ (RAW) चे प्रमुख संचालक असतात, ज्याची नियुक्ती केंद्र सरकारच्या कार्मिक मंत्रालयाद्वारे केली जाते. त्याचा संचालक थेट देशाच्या पंतप्रधानांना अहवाल देतो. गुप्तचर एजन्सीरॉ (RAW) भारतीय लष्कर, पोलीस आणि इतर नागरी सेवांसह भारत सरकारच्या अनेक शाखांमधील अधिकारी नियुक्त करते. जगातील प्रसिद्ध गुप्तचर संस्थांच्या यादीत या एजन्सीचा समावेश आहे.
एजन्सीचे मुख्य काम विदेशी गुप्तचर माहिती गोळा करणे आहे.एजन्सीचे प्राथमिक कार्य परदेशी गुप्तचर माहिती गोळा करणे, दहशतवादाचा सामना करणे, देशाविरूद्धचे विदेशी षड्यंत्र हाणून पाडणे, भारतीय धोरण निर्मात्यांना सल्ला देणे आणि भारताच्या परकीय धोरणात्मक हितसंबंधांना पुढे नेणे हे आहे. या एजन्सीला देशाच्या राष्ट्रीय सुरक्षा हिताचे रक्षण करण्यासाठी गुप्त कारवाया कराव्या लागतात. भारताच्या आण्विक कार्यक्रमाच्या सुरक्षेत रॉ चाही सहभाग आहे. गुप्तचर एजन्सी रॉ ला पाकिस्तान आणि चीनसह शेजारील देशांकडून गुप्तचर माहिती गोळा करण्यात कौशल्य आहे.
१९६२ मध्ये चीन आणि १९६५ मध्ये पाकिस्तानविरुद्धच्या लढाईत तत्कालीन गुप्तचर संस्थाआयबी(IB )च्या निराशाजनक कामगिरीनंतर रॉ ची निर्मिती झाली. रॉ ची स्थापना २१ सप्टेंबर १९६८ रोजी रामेश्वर नाथ काव यांच्या मार्गदर्शनाखाली झाली. देशाची ही प्रमुख गुप्तचर संस्था जेव्हा स्थापन झाली तेव्हा त्यात केवळ २५० कर्मचाऱ्यांचा समावेश होता आणि तिचे बजेट वार्षिक २० दशलक्ष रुपये होते. RAW चे वार्षिक बजेट 70 च्या दशकात वार्षिक ३०० दशलक्ष रुपये करण्यात आले. मात्र, तोपर्यंत त्याची एकूण कर्मचाऱ्यांची संख्या हजाराच्या आसपास पोहोचली होती. कॅबिनेट सचिवालय अंतर्गत संयुक्त गुप्तचर समिती (JIC), गुप्तचर संस्था आणि संरक्षण गुप्तचर संस्था (DIA) यांच्यातील गुप्तचर क्रियाकलापांचे समन्वय, मूल्यमापन आणि पुनरावलोकन करण्यासाठी जबाबदार आहे.
सुरक्षा बळकट करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे
रॉ ने अनेक महत्त्वपूर्ण ऑपरेशन्स, हेरगिरी मोहिमा आणि परदेशात गुप्त संप्रेषण नेटवर्क चालवले आहेत. याद्वारे रॉ ने भारताच्या शत्रूंच्या कारवायांची माहिती गोळा केली आणि आपत्कालीन परिस्थितीत महत्त्वाचे निर्णय घेतले. त्याने भारत सरकारला आपली सुरक्षा मजबूत करण्यासाठी नवीनतम माहिती प्रदान केली आहे.
बांगलादेशच्या निर्मितीत महत्त्वाची भूमिका बजावली
बांगलादेशच्या निर्मितीमध्ये RAW ने महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. बांगलादेशी संघटना मुक्ती वाहिनीला प्रशिक्षण, गुप्तचर आणि दारूगोळा पुरवून मदत करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. पूर्व पाकिस्तानातील पाकिस्तानी सैन्याच्या हालचालीही रॉमुळे विस्कळीत झाल्या होत्या. आणि शेवटी बांगलादेशची निर्मिती झाली.
सिक्कीमचे भारतात विलीनीकरण
१९७४ मध्ये सिक्कीमचे भारतात विलीनीकरण करण्यातही रॉ ने महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. आर के यादव, माजी रॉ अधिकारी ज्यांनी RAW वर एक पुस्तक लिहिले आहे, ‘मिशन wR&W’, ते म्हणतात, “सिक्कीमच्या विलीनीकरणाची योजना रॉ प्रमुख काओ यांनी निश्चितच केली होती, परंतु तोपर्यंत इंदिरा गांधी या प्रदेशाच्या निर्विवाद नेत्या होत्या. नंतर बांगलादेशातील युद्ध जिंकून त्यांचा प्रचंड आत्मविश्वास वाढला होता. सिक्कीमच्या चोग्यालने एका अमेरिकन महिलेशी लग्न केले होते आणि त्यामुळे सीआयएने त्या भागात आपली उपस्थिती वाढवण्यास सुरुवात केली होती.
आरके यादव म्हणाले, “सिक्कीम भारतात विलीन करण्याचा सल्ला इंदिरा गांधींना देणारे काव साहेब हे पहिले होते. सरकारमधील फक्त तीन लोकांना याची माहिती होती. इंदिरा गांधी, पीएन हक्सर आणि रामेश्वरनाथ काव. काव साहेब हे रॉचे तीन अधिकारी करत होते. KAO सोबत ऑपरेशन. KAO च्या नंबर 2 शंकरन नायर यांना देखील याची कल्पना नव्हती. हा एक प्रकारचा ‘रक्तविरहित KOO’ होता आणि तो
चीनच्या नाकाखाली होता. हे घडले. अशा प्रकारे ३००० चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळ भारतात विलीन केले गेले.”
कहूता अणु प्रकल्पाची बातमी कहूता येथे पाकिस्तानचा अणु प्रकल्प तयार असल्याची पहिली बातमी रॉ च्या हेरांनी दिली होती.त्याने कहूता येथील न्हावीच्या दुकानातून पाकिस्तानी अणुशास्त्रज्ञांच्या केसांचे नमुने गोळा केले. त्यांना भारतात आणून त्यांची चाचणी केली असता त्यांच्यामध्ये रेडिएशनचे काही अंश आढळून आले, ज्यावरून पाकिस्तानने एकतर ‘वेपन ग्रेड’ युरेनियम विकसित केले आहे किंवा त्याच्या अगदी जवळ आहे याची पुष्टी केली आहे.रॉ एजंटने १९७७मध्ये पाकिस्तानच्या कहूता अणु प्रकल्पाचे डिझाईन मिळवले होते.
मेजर जनरल व्ही के सिंह ज्यांनी रॉमध्ये अनेक वर्षे काम केले आहे. त्यांनी RAW वर ‘Secrets of Research and Analysis Wing’ नावाचे पुस्तक लिहिले आहे.
जनरल मुशर्रफ यांचे संभाषण टेप करण्यात आले होते.१९९९ मध्ये कारगिल युद्धाच्या वेळी पाकिस्तानचे तत्कालीन लष्करप्रमुख जनरल परवेझ मुशर्रफ चीनच्या दौऱ्यावर असताना त्यांचे चीफ ऑफ जनरल स्टाफ लेफ्टनंट जनरल अझीझ खान यांनी त्यांना बीजिंगमध्ये फोन करून सांगितले होते की, पंतप्रधान नवाझ शरीफ यांनी पाकिस्तानी लष्कराचे आदेश दिले होते. हवाई दल आणि नौदलाने भारतीय सशस्त्र दलाच्या प्रमुखांना बोलावून जनरल मुशर्रफ यांनी कारगिल युद्धाबाबत त्यांना अंधारात ठेवल्याची तक्रार केली होती.
रॉने हे दूरध्वनी संभाषण तर रेकॉर्ड केलेच पण भारताने त्याच्या प्रती तयार करून अमेरिकेसह भारतात राहणाऱ्या सर्व देशांच्या राजदूतांना पाठवल्या. मेजर जनरल व्ही के सिंग म्हणतात, “या संभाषणाचे रेकॉर्डिंग करणे ही काही नवीन गोष्ट नव्हती. रॉ अनेकदा असे रेकॉर्डिंग करत आले आहे. हे संभाषण अतिशय महत्त्वाचे होते. यावरून हे सुनिश्चित झाले होते की पाकिस्तानी लष्करानेच त्या ऑपरेशनची योजना आखली होती. कोणतीही माहिती असो. आपल्याला गुप्तचर माहितीच्या माध्यमातून मिळते, त्याचा वापर केला पाहिजे, त्याचा प्रचार करू नये. प्रचार केला तर दुसऱ्या बाजूने त्यांना ही माहिती कोणत्या स्त्रोताकडून मिळाली हे कळेल. आणि तो वापरणे बंद करेल. ही माहिती सार्वजनिक होताच, पाकिस्तानला धारेवर धरले. माहीत आहे की आम्ही त्यांची सॅटेलाइट लिंक ‘इंटरसेप्ट’ करत होतो आणि त्यांनी त्यावर संवाद साधणे बंद केले. नंतर कदाचित ती लिंक असेल पण अधिक महत्त्वाची माहिती उपलब्ध झाली असती, पण नंतर ते सावध झाले.
-प्रा डॉ सुधीर अग्रवाल
९५६१५९४३०६
