हेळवी; आपल्या वंशाची जिवंत परंपरा!
आपल्यापैकी बरेचजण आपल्या आजोबांपर्यंतचा वंश सांगू शकतात. पण त्या पुढे गेलं की आठवण धूसर होते. कोण होते आपल्या पणजोबा, त्यांचे वडील, त्यांच्या आधीचे पूर्वज — ही सगळी माहिती कालांतराने हरवत जाते. पण काही लोक असे आहेत जे शेकडो वर्षांपासून हे सगळं जतन करून ठेवत आले आहेत. त्यांना आपण हेळवी म्हणतो. हेळवी म्हणजे फक्त वंश सांगणारे नव्हेत, ते आपल्या संस्कृतीचा, आपल्या इतिहासाचा जिवंत दस्तऐवज आहेत.
हेळवी हे पारंपरिक वंशावळ सांगणारे आणि वंशाची माहिती लिहून ठेवणारे लोक आहेत. कर्नाटक, महाराष्ट्र सीमाभाग, विशेषतः धारवाड, बेलगाव, बिदर, विजापूर, करवार या भागात हेळवी समाजाचे वास्तव्य आहे. काही ठिकाणी त्यांना भाट असेही संबोधले जाते. त्यांचा मुख्य व्यवसाय म्हणजे कुटुंबांची वंशावळ लिहून ठेवणे आणि ती पुढील पिढ्यांना सांगणे. पूर्वी जेव्हा लग्नसमारंभ व्हायचे, तेव्हा हेळवी घराघरात जाऊन त्या घरातील वंशावळ सांगायचे. त्यांच्याकडे एक जुनी वही असायची काही वेळा शतकांपूर्वीची — त्यात पिढ्यानपिढ्या लिहिलेली असायची नावे, विवाह, जन्म, मृत्यू आणि नाते.
जेव्हा एखाद्या घरात लग्न ठरते, तेव्हा हेळवी त्या घरात पोहोचतात. ते जुनी वही उघडतात आणि भावनिक सुरात वाचू लागतात —“तुमचे पणजोबा होते रामचंद्र, त्यांचे वडील होते गोपाळ, त्यांच्या भावाचा मुलगा गेला होता अमुक गावात…”
त्या साखळीतील नावं ऐकताना घरातील वडीलधारी मंडळींच्या डोळ्यांत पाणी येतं. त्यांना त्यांच्या मुळांची, त्यांच्या पूर्वजांची आठवण होते. ती काही केवळ नावांची गोष्ट नसते; ती असते आपल्या अस्तित्वाची कहाणी.
हेळवींकडे असलेली वही म्हणजे खजिना आहे. त्यात प्रत्येक पिढीचे नाव, त्यांचा गाव, नातेवाईक, विवाह, मृत्युचे तपशील असतात. त्यांचे लेखन अक्षरशः इतिहास बनले आहे. काही वही 200–300 वर्षांपूर्वीच्या आहेत. त्या वहीकडे पाहिल्यावर जाणवतं की आपल्या संस्कृतीचा इतिहास केवळ पुस्तकांत नाही, तो या लोकांच्या स्मरणात आणि हातात आहे. संशोधक, इतिहासकार, आणि समाजशास्त्रज्ञ हेळवींकडे जाऊन माहिती गोळा करतात. कारण त्यांची वही ही अनेक घराण्यांचा सामाजिक इतिहास उलगडते.
हेळवी फक्त नावं सांगत नाहीत, ते आपल्या घराण्याची संस्कृती आणि संस्कार सांगतात. ते सांगतात की, “तुमचे पणजोबा दानशूर होते”, “तुमच्या घरातल्या मुलीने दुसऱ्या गावात कीर्तनाची परंपरा सुरु केली”, “तुमच्या कुटुंबातले कुणीतरी संतांच्या सहवासात राहत होते.” असं ऐकलं की मन भरून येतं. आपली ओळख पुन्हा सापडल्यासारखी वाटते. आणि हेळवींच्या आवाजात ती परंपरा पुन्हा जिवंत होते.
आजच्या काळात हेळवींना आधीइतकी दखल मिळत नाही. पूर्वी लग्न ठरलं की त्यांना बोलावणं आवश्यक मानलं जायचं. आता मोबाईल आणि इंटरनेटच्या काळात लोकांना स्वतःच्या मुळांपेक्षा “फोटो काढणं” जास्त महत्त्वाचं वाटतं. पण तरीही काही हेळवी आजही निष्ठेने ही परंपरा जपून ठेवत आहेत. त्यांच्या वहीतील अक्षरं फिकी झाली असली, तरी त्यांचा जिव्हाळा आणि समर्पण कायम आहे.
आज आपल्याला आपल्या मुळांचा, आपल्या ओळखीचा पुन्हा शोध घ्यायची गरज आहे. जर तुमच्या घरी एखादा हेळवी आला, तर त्याचं स्वागत करा. त्याला वेळ द्या. कारण तो फक्त वंश सांगत नाही – तो आपली परंपरा, आपले संस्कार आणि आपला इतिहास सांगतो. अशा परंपरा जपल्या पाहिजेत. कारण ज्या समाजाला आपली मुळे आठवतात, तोच समाज टिकतो.
हेळवी हे फक्त भाट नाहीत, ते संस्कृतीचे दस्तऐवज आहेत. त्यांच्या वहीतील प्रत्येक ओळ आपल्या पिढ्यांना जोडणारा धागा आहे. त्यांचा सन्मान करणं म्हणजे आपल्या इतिहासाचा सन्मान करणं. आपण जर आपली ओळख विसरलो, तर हेळवी आपल्याला आठवण करून देतात “तुमचा वंश अजून जिवंत आहे, फक्त त्याला ओळखायला शिका!.”
बंडूकुमार धवणे,
संपादक गौरव प्रकाशन