झुणका भाकर या शब्दात महाराष्ट्राच्या ग्रामीण जीवनाची सगळी कहाणी दडलेली आहे. शेतकऱ्यांच्या डब्यातला सोपा तुकडा, मजुराच्या पोटाला कळकळीने दिलेले सांत्वन, आणि जत्रा-उत्सवात वाटलेली साधी तृप्ती हे सर्व एका प्लेटमध्ये साठवलेले दिसते. पण आजच्या बदलत्या काळात हा साधा अन्नाचा तुकडा शहरातील बुटीक रेस्टॉरण्टच्या मेन्यूमध्ये ‘ट्रेंड’ म्हणून दिसतो. झुणका भाकरच्या इतिहासापासून त्याच्या सामाजिक व सांस्कृतिक अर्थापर्यंत, आणि या बदललेल्या रूपाचे दुःखद सत्य.
झुणका भाकर: साधेपणातला शक्तीपोषक अन्न
झुणका म्हणजे बेसन. भाकर म्हणजे ज्वारी, बाजरी किंवा गहूची भाकरी. एकत्रितपणे हे असं अन्न आहे जे कमी खर्चात पौष्टिकता देतं. झुणक्यामध्ये प्रथिने, उर्जा या सगळ्याचं संतुलन साधलं जातं. शेतात राबणाऱ्या लोकांसाठी हे केवळ जेवण नाही ते तन-मनाला टिकवणारे अन्न आहे.
गरिबांच्या आयुष्यात झुणका भाकरची भूमिका
शेतकरी किंवा कामगाराच्या जीवनात अनिश्चित उत्पन्न असतं. पावसाचा काळ, नुकसान, कर्ज या साऱ्यामुळे घरात कमतरता येते. अशा परिस्थितीत झुणका भाकर सारखा साधा पदार्थ पोटभर करून आपलं काम सुरू ठेवण्यास मदत करतो. आठवत असेल सकाळच्या प्रवासातची गरम भाकरी, मधल्या दिवसात डब्यात झुणका आणि त्या साध्या जेवणामुळे मिळणारी थोडी जास्त ताकद.
श्रीमंतांच्या फॅशनमध्ये झुणका भाकर
दुर्दैवाने आज हा पदार्थ शहरातील फँसी रेस्टॉरण्ट्समध्ये ‘ट्रॅडिशनल’ म्हणून सादर केला जातो. ज्यांना कधी कमी उत्पन्नामुळे तेच पदार्थ न्याहाळावा लागला, त्यांच्यासाठी तो जगण्याचा प्रश्न असतानाच, धनिकांसाठी तो ‘एथनिक फ्यूजन डिस’ ठरतो. त्याचबरबर, प्लेटवर सुंदर सादर केलेला झुणका भाकर पाहून हा पदार्थ एका प्रकारे प्रतिष्ठेचे प्रतीक बनतो पण यामागे असलेले कष्ट, श्रम आणि गरिबीचा इतिहास नेहमीच विसरला जातो.
सामाजिक विषमता: जेवणातून दिसणारी पहाणी
हे दोन जग जिथे ओळखीचे अन्न वेगवेगळ्या कारणांनी खाल्ले जाते एकाला नाश्त्यासाठी, दुसऱ्याला दिखाव्यासाठी. जे पदार्थ गरीबाच्या पोटाला आधार देतो, तोच पदार्थ श्रीमंतांच्या मेन्यूतून आठवणी आणि ‘ऑथेँटिसिटी’ म्हणून विकला जातो. या बदलातून समाजातील विषमता, संसाधनांच्या असमान विभागणी आणि सांस्कृतिक संवेदनशीलतेचा प्रश्न उभा राहतो.
झुणका भाकरची सांस्कृतिक ओळख आणि जतन करण्याची गरज
झुणका भाकर केवळ अन्न नाही ती एक संस्कृती आहे. गावोगावी जत्रा, वारी, धर्मिक कार्यक्रम आणि शेतीच्या जमिनीवर आधारित नित्यक्रम यात हा पदार्थ खोलपणे गुंफलेला आहे. या पारंपारिक अन्नाची जपणूक करण्यासाठी त्याची खरी कहाणी लोकांपर्यंत पोहचवणे आणि त्यामागील श्रमाची कदर करणे गरजेचे आहे.
झुणका भाकर हा पदार्थ आपल्या संस्कृतीचा एक मौल्यवान भाग आहे. ते गरिबांचे अन्न आहे, शेतकऱ्यांच्या कष्टांचा साक्षीदार आहे आणि महाराष्ट्राच्या कृषी आधारित जीवनाचे प्रतीक आहे. ते श्रीमंतांच्या फॅशनचा भाग झाला तरी त्याची खरी किंमत आणि इतिहास जपणे आपले कर्तव्य आहे. साधेपणा जर आदराने सांगितला गेला तर तो शोभेल पण तो विसरला गेला तर तो फक्त एक ‘ट्रेंड’ बनून राहील.