डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : संविधानाचे निर्माते ते एक ज्येष्ठ अर्थतज्ज्ञ

डॉ. आंबेडकर हे केवळ संविधानाचे निर्मातेच नव्हे तर ते एक ज्येष्ठ अर्थतज्ज्ञही होते.डॉ.भीमराव आंबेडकर यांनी देशाची राज्यघटना बनवण्यात तर महत्त्वाची भूमिका बजावली. शिवाय त्यांनी अर्थतज्ज्ञ म्हणून देशाच्या उभारणीतही मोलाचे योगदान दिले.डॉ. भीमराव आंबेडकर यांचे नाव येताच भारतीय संविधानाचा उल्लेख आपोआप येतो. संपूर्ण जग त्यांना एकतर भारतीय राज्यघटनेचे निर्माते म्हणून किंवा भेदभाव करणाऱ्या जातिव्यवस्थेवर कठोर टीका करणारे आणि सामाजिक विषमतेविरुद्ध आवाज उठवणारे योद्धा म्हणून स्मरण करतात .या दोन्ही प्रकारात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांच्या अद्वितीय भूमिकेला कमी लेखता येणार नाही. पण एक दिग्गज अर्थतज्ञ म्हणूनही डॉ.आंबेडकरांनी देशाच्या आणि जगाच्या पटलावर अत्यंत महत्त्वाचे योगदान दिले आहे.

डॉ.आंबेडकर हे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ओळखले जाणारे देशाचे पहिले अर्थतज्ञ होते.आज जरी बहुसंख्य लोक त्यांना भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार आणि दलितांचे मसिहा म्हणून स्मरण करत असले, तरी डॉ. आंबेडकरांनी त्यांची कारकीर्द एक अर्थतज्ज्ञ म्हणून सुरू केली. आंतरराष्ट्रीय विद्यापीठातून अर्थशास्त्रात पीएचडी मिळवणारे डॉ. आंबेडकर हे देशातील पहिले अर्थशास्त्रज्ञ होते. त्यांनी अमेरिकेच्या प्रतिष्ठित कोलंबिया विद्यापीठातून १९१५ मध्ये अर्थशास्त्रात एमएची पदवी प्राप्त केली. १९१७मध्ये त्यांनी याच विद्यापीठातून अर्थशास्त्रात पीएचडीही केली. इतकेच नाही तर काही वर्षांनी त्यांनी लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समधून अर्थशास्त्रात मास्टर आणि डॉक्टर ऑफ सायन्सच्या पदव्या मिळवल्या. विशेष म्हणजे या काळात बाबासाहेबांनी जगातील प्रतिष्ठित विद्यापीठांमधून पदव्या मिळवण्याबरोबरच अर्थशास्त्र हा विषयही आपल्या प्रतिभेने आणि अद्वितीय विश्लेषणात्मक क्षमतेने समृद्ध केला. !

कोलंबिया विद्यापीठात लिहिलेल्या शोधनिबंधातून ईस्ट इंडिया कंपनीच्या लुटीचा पर्दाफाश झाला.

डॉ. आंबेडकरांनी १९१५ मध्ये कोलंबिया विद्यापीठात एमए पदवीसाठी ४२ पानांचा प्रबंध सादर केला. ‘अॅडमिनिस्ट्रेशन अँड फायनान्स ऑफ द ईस्ट इंडिया कंपनी’ या नावाने लिहिलेल्या या शोधनिबंधात त्यांनी ईस्ट इंडिया कंपनीच्या आर्थिक पद्धती सर्वसामान्य भारतीय नागरिकांच्या हिताच्या किती विरुद्ध होत्या हे सांगितले होते. एम.ए.चे विद्यार्थी म्हणून लिहिलेल्या या शोधनिबंधात डॉ. आंबेडकरांनी ज्या प्रकारे अतुलनीय तार्किक क्षमतेने युक्तिवाद मांडले आहेत, तो त्यांच्या अतुलनीय प्रतिभेचा पुरावा आहे, असे अनेक अभ्यासकांचे मत आहे. !

डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांच्या लेखाने भारतीय लोकांचे आर्थिक शोषण उघड केले .या शोधनिबंधात डॉ. आंबेडकरांनी ब्रिटिश राजवटीच्या धोरणांवर कडाडून टीका करताना, ब्रिटनच्या आर्थिक धोरणांनी भारतीय जनतेला कसे उद्ध्वस्त केले आहे, हे तथ्ये आणि आकडेवारीच्या सहाय्याने सिद्ध केले आहे. 'ट्रिब्युट' आणि 'हस्तांतरण'च्या नावाखाली ब्रिटीश राजे भारतीय संपत्ती कशी लुटत आहेत हेही त्यांनी सांगितले आहे. डॉ आंबेडकरांनी या लेखात ज्या प्रकारे ईस्ट इंडिया कंपनीच्या हातून भारतीय लोकांचे शोषण केले आहे ते ठोस आर्थिक युक्तिवादाद्वारे सिद्ध केले आहे ते त्यांच्या प्रखर देशभक्तीचे उदाहरण आहे. !

पीएचडी प्रबंध हे सार्वजनिक वित्ताचे महत्त्वाचे पुस्तक बनले

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी १९१७ मध्ये कोलंबिया विद्यापीठात पीएचडीसाठी सादर केलेला प्रबंधही १९२५मध्ये पुस्तकाच्या स्वरूपात प्रकाशित झाला. 'प्रोव्हिन्शिअल फायनान्स इन ब्रिटिश इंडिया' या नावाने प्रकाशित झालेले हे पुस्तक सार्वजनिक वित्तविषयक सिद्धांतात महत्त्वाचे योगदान देणारे मानले जाते. या पुस्तकात त्यांनी १८३३ ते १९२१ या काळात ब्रिटिश भारतातील केंद्र आणि राज्य सरकारांच्या आर्थिक संबंधांचा चमकदार आढावा घेतला आहे. त्यावेळीही त्यांच्या या विश्लेषणाचे जगभर कौतुक झाले होते.

कोलंबिया विद्यापीठातील राजकीय अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक आणि प्रसिद्ध अभ्यासक एडविन रॉबर्ट सेलिग्मन यांनी डॉ. आंबेडकरांच्या पीएचडी प्रबंधाचे कौतुक केले आणि सांगितले की, या विषयावर त्यांनी यापेक्षा अधिक सखोल आणि व्यापक अभ्यास जगात कुठेही केलेला नाही. डॉ. आंबेडकरांचे हे पुस्तक सार्वजनिक वित्ताच्या सिद्धांतामध्ये, विशेषत: फेडरल फायनान्सच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान देण्यासाठी ओळखले जाते.!

वित्त आयोगाच्या स्थापनेत डॉ. आंबेडकरांच्या प्रबंधाचे मोठे योगदान

केंद्र आणि राज्यांमधील आर्थिक संबंधांबद्दल बाबासाहेबांनी पीएचडी प्रबंध म्हणून अनेक वर्षांपूर्वी मांडलेले युक्तिवाद आणि विचार स्वातंत्र्योत्तर भारतातील केंद्र आणि राज्यांमधील आर्थिक संबंधांची ब्लू प्रिंट तयार करण्याच्या दृष्टीने अत्यंत समर्पक मानले जातात. . भारतातील वित्त आयोगाच्या निर्मितीचे बीज डॉ. आंबेडकरांच्या या प्रबंधात आहे असे अनेक अभ्यासकांचे मत आहे.!

भारतीय शेतीच्या समस्या आणि छुपी बेरोजगारी यावर प्रकाश टाकतो

१९१८ मध्ये, त्यांनी शेती आणि शेतजमीन या विषयावर एक महत्त्वपूर्ण लेख लिहिला, जो इंडियन इकॉनॉमिक सोसायटीच्या जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला. या लेखात, भारतातील शेतजमिनींच्या छोट्या शेतात विभागणीशी संबंधित समस्यांवर प्रकाश टाकताना, ते म्हणाले होते की, शेती जमिनीवरील लोकसंख्येचे अवलंबित्व कमी करण्यासाठी औद्योगिकीकरण हा एकमेव मार्ग असू शकतो. विशेष म्हणजे आंबेडकरांनी आपल्या लेखात प्रच्छन्न बेरोजगारीची समस्या अशा वेळी ओळखली होती जेव्हा या संकल्पनेची अर्थशास्त्राच्या जगात चर्चाही होत नव्हती. इतकेच नाही तर ज्येष्ठ अर्थतज्ज्ञ आर्थर लुईस यांच्या तीन दशकांपूर्वी त्यांनी या लेखात अर्थव्यवस्थेचे दोन क्षेत्रीय मॉडेलही ओळखले होते. !

अर्थशास्त्रज्ञ डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांचे सर्वात लोकप्रिय पुस्तक: 'द प्रॉब्लेम ऑफ द रुपी'

अर्थशास्त्रज्ञ म्हणून डॉ. आंबेडकरांचे सर्वात प्रसिद्ध पुस्तक म्हणजे 'द प्रॉब्लेम ऑफ द रुपी: इट्स ओरिजिन अँड इट्स सोल्युशन'. १९२३ मध्ये प्रकाशित झालेल्या या पुस्तकात डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी अर्थशास्त्राचे महान प्रणेते जॉन मेनार्ड केन्स यांच्या विचारांवर ज्या धारदार पद्धतीने टीका केली आहे, ते आर्थिक धोरण आणि आर्थिक अर्थशास्त्रावरील त्यांची जबरदस्त पकड असल्याचा पुरावा आहे. केन्सने चलनासाठी सुवर्ण विनिमय मानकांचा पुरस्कार केला होता, तर डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी त्यांच्या पुस्तकात सोन्याच्या मानकांचे जोरदार समर्थन केले आणि ते किमतीच्या स्थिरतेसाठी आणि गरिबांच्या हितासाठी सांगितले.!

रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या स्थापनेवर डॉ.आंबेडकरांच्या आर्थिक विचारसरणीचा प्रभाव

या पुस्तकात आंबेडकरांनी १८०० ते १९२० या काळात भारतीय चलनाला ज्या समस्यांना सामोरे जावे लागले तेच स्पष्ट केले नाही तर भारतासाठी योग्य चलन प्रणालीची ब्लू प्रिंटही मांडली आहे. १९२५ मध्ये, त्यांनी भारतीय चलन आणि वित्तविषयक रॉयल कमिशनसमोर अतिशय ठामपणे आपले मत मांडले. ब्रिटीश सरकारने आंबेडकरांच्या आर्थिक सूचनांची अंमलबजावणी केली नसावी, परंतु त्यांनी भारतीय चलन व्यवस्थेसाठी मांडलेल्या ब्लू प्रिंटचा भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या स्थापनेत मोठा हातभार लागला आहे, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. !

आधुनिक भारताची आर्थिक रचना विकसित करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली

डॉ. आंबेडकरांनी केवळ आर्थिक सिद्धांत आणि विश्लेषणाच्या क्षेत्रात उल्लेखनीय योगदान दिले नाही, तर स्वातंत्र्यानंतर सरकारचा एक भाग म्हणून त्यांनी अशा अनेक गोष्टी केल्या, ज्यामध्ये त्यांच्या सखोल आर्थिक जाणिवेचा लाभ देशाला मिळाला. कामगार कायद्यांपासून नदी खोऱ्यातील प्रकल्पांपर्यंत आणि देशाच्या सर्व भागात वीज पोहोचवण्यासाठी आवश्यक पायाभूत सुविधांचा विकास अशी अनेक कामे डॉ. आंबेडकरांच्या मार्गदर्शनाखाली सुरू झाली आहेत. !

स्वामीनाथन यांनी अनेक दशकांपूर्वी कृषी खर्चापेक्षा ५०% अधिक एमएसपी सुचवले होते.

आंबेडकरांच्या आर्थिक दूरदृष्टीचा अंदाज तुम्ही यावरूनही लावू शकता की एमएस स्वामीनाथन आयोगाच्या शिफारशी समोर येण्याच्या अनेक दशकांपूर्वी त्यांनी कृषी उत्पादनाची किमान आधारभूत किंमत (MSP) किंमतीपेक्षा किमान ५०टक्के जास्त असावी असे सुचवले होते. कृषी क्षेत्राच्या विकासात वैज्ञानिक कामगिरीबरोबरच त्यांनी जमीन सुधारणेच्या महत्त्वावरही खूप पूर्वी भर दिला होता. !

वीज आणि पाणी यासारख्या महत्त्वाच्या क्षेत्रात पायाभूत सुविधांच्या विकासात योगदान

केंद्रीय जल आयोग आणि केंद्रीय विद्युत प्राधिकरण यांसारख्या महत्त्वाच्या संस्थाही त्यांच्या नेतृत्वाखाली देशात सुरू झाल्या. देशातील वीज पायाभूत सुविधांच्या विकासाची ब्लू प्रिंट १९४० च्या दशकात तयार करण्यात आली होती जेव्हा डॉ. आंबेडकर सार्वजनिक बांधकाम आणि इलेक्ट्रिक पॉवर विषयक धोरण समितीचे अध्यक्ष होते. देशाला औद्योगिक विकासाच्या मार्गावर पुढे नेण्यासाठी देशातील सर्वच क्षेत्रात पुरेशी व स्वस्त वीज उपलब्ध करून देणे आवश्यक असून त्यासाठी केंद्रीकृत व्यवस्था असणे आवश्यक आहे, असे त्यांचे मत होते.!

आर्थिक विकासात महिला आणि कामगारांच्या भूमिकेवर भर

देशाच्या आर्थिक विकासात महिलांच्या योगदानाचे महत्त्व अधोरेखित करण्याचे कामही आंबेडकरांनी केले, ज्या वेळी फार कमी लोक या विषयावर बोलतात किंवा समजून घेतात. महिलांना आर्थिक कार्यशक्तीचा भाग बनवण्यासाठी डॉ. आंबेडकरांनी प्रसूती रजेची संकल्पनाही कायदेशीर केली होती. डॉ. आंबेडकरांनी मुळात कामगारांना विमा उपलब्ध करून देण्याची आणि कामगारांशी संबंधित आकडेवारीचे संकलन आणि प्रकाशन सरकारद्वारे करण्याची कल्पना दिली. याशिवाय दारिद्र्य निर्मूलन, शिक्षण-औद्योगीकरण, मूलभूत सुविधांचे महत्त्व अशा अनेक विषयांवर डॉ.आंबेडकरांच्या अनुभवाचा आणि अर्थतज्ज्ञ म्हणून त्यांच्या ज्ञानाचा लाभ देशाला मिळाला.!

आज त्यांच्या महापरिनर्वाण दिना निमित्त बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यासह अर्थतज्ञ डॉ आंबेडकर यांचे स्मरण करणेही प्रासंगिक आहे कारण देशातील घटनात्मक लोकशाही आणि अर्थव्यवस्था या दोन्हीची सद्यस्थिती चर्चेच्या आणि टीकेच्या केंद्रस्थानी आहे.!

-प्रा डॉ सुधीर अग्रवाल ९५६१५९४३०६

--------------

तुम्हालाही तुमच्या अवतीभवती होत असलेल्या बदलांमध्ये सहभागी व्हायचं आहे? आम्हास आपल्या परिसरातील बातम्या, लेख अवश्य पाठवा आणि प्रतिनिधी बना ! ताज्या बातम्यांसह अपडेट राहण्यासाठी लाइक करा Gaurav Prakashan फेसबुकपेज !

--------------------

आम्ही तुमच्यासमोर बातम्या, कथा, कविता, वाचनीय लेख अश्या खूप साऱ्या लेखामार्फत भेटत असतो तुम्हाला काय अजून वाचायला आवडेल हे आम्हाला कमेंट मार्फत नक्की कळवा कारण तुमची एक कमेंट आमचे प्रोत्साहन वाढवत असते, तसेच आमचे फेसबुक पेज हि नक्की लाईक करा जेणेकरून तुम्हाला आमच्या सर्व अपडेट मिळतील आणि त्याचबरोबर आमचे फेसबुक पेज शेअर हि नक्की करा धन्यवाद...!

-बंडूकुमार धवणे

संपादक गौरव प्रकाशन

--------------------